Meer over HAMBURG

Eén van de vroegste kaarten van de beneden Elbe gemaakt door de Nederlandse kaartenmaker Joan Blaeuw uit 1635.
Op de kaart is het zuiden aan de bovenkant. Hamburg ligt aan de noordoever van de Elbe.
Rechts naast Hamburg zijn Altona en Ottensen te zien. De kaart moet voor die tijd al vrij nauwkeurig zijn geweest

Eén taal, twee landen, twee volken?

Het Nederduitse taalgebied in de Hanzetijd

We zullen het in onze teksten zelden hebben over ‘Duitsland’. Het Duitsland zoals we dat nu kennen ontstond pas in de 19de eeuw. Daarvoor waren het allemaal aparte staten, graafschappen, enz. Onderling ging het er niet zachtzinnig aan toe. We wisten elkaar in Europa al vroeg een kopje kleiner te maken. Radbraken, onthoofden: het was volksvermaak. Ook van de geschiedenis van de Nederlanden weten we dat er onderling veel strijd was.

Ook de scheiding tussen ‘Hollanders’ en ‘Duitsers ‘ is moeilijk te maken. Veel Hollanders emigreerden naar Duitse gebieden en omgekeerd trokken veel Duitsers naar Nederland. Men kon elkaar van de Schelde tot aan de Elbe echter goed verstaan. Het Nederduits was de gemeenschappelijke taal.

HET VROEGERE HAMBURG

Hamburg staat niet bekend als één van de belangrijkste toeristische steden van Europa. Er is in de Tweede Wereldoorlog door de bombardementen van de geallieerden veel verwoest, maar wij vinden de stad zeer de moeite waard om te bezoeken. Er vallen nog genoeg bijzondere dingen te zien zoals de Landungsbrücke aan de Elbe, de oude Elbetunnel, de Speicherstadt: een eiland in de Elbe met veel oude pakhuizen. Maar ook de wijken Ottensen, Altona, Övelgönne en Blankenese zijn het bezoeken meer dan waard. De stad ademt een ontspannen sfeer.


De Elbe vanaf de Landungsbrücke. Hier vandaan vertrokken de oceaanschepen met emigranten naar de nieuwe wereld		De Elbetunnel uit 1911. De oudste onderwatertunnel in Europa en nog steeds in gebruik

De Speicherstadt van Hamburg was oorspronkelijk een eiland in de Elbe waarop talloze pakhuizen (Speicher) gebouwd werden		Trein viaduct

Landkaart van Hamburg, Altona en Ottensen van J.B. Homan uit 1720

Historie van Hamburg

Over de geschiedenis van Hamburg is veel te vertellen, maar uitgebreide informatie is ruim voor handen en elders te vinden. Voor ons is interessant de geschiedenis van Hamburg rond 1700, want dat was de periode waarin we iets van onze voorvader Berend Jacobsen en zijn kinderen hebben kunnen vinden.

Net als andere staten en (haven-)steden in Europa is de geschiedenis van Hamburg er één van voortdurende conflicten en oorlogen:

Godsdiensttwisten tussen Roomse en later reformatorische delen van Europa.
De voortdurende conflicten tussen de paus en bisschoppen van de Roomse kerk enerzijds en wereldlijke leiders anderzijds over wie er nu echt de baas was in het Europa van toen.
Conflicten met andere steden aan de Elbe over de beheersing van de scheepvaart op de rivier (bijv. over het stapelrecht).
Over de beheersing van handelsroutes. De stad koopt of verovert daartoe andere steden. Zo is de Oostfriese stad Emden van 1433 tot 1493 bezit van Hamburg.
Bestrijding van piraterij (zoals de Liekedeelers).
De worsteling om een vrije handelsstad te worden en te blijven.
En verder natuurrampen zoals overstromingen en ziektes als de pest, waaraan in 1350 bijv. 6000 Hamburgers overleden.

De geschiedenis van Hamburg begint rond 825 met de aanleg van de “Hammaburg”, een klein kasteeltje aan de Alster, een zijrivier van de Elbe waaraan Hamburg oorspronkelijk ligt. De uitbreiding van de stad naar de Elbe zelf zou veel later komen. Bijna 300 jaar lang speelt Hamburg een rol in de kerkgeschiedenis en wel als basis voor de kerstening van Noord-Europa. Maar met handel had het weinig te doen.

Naast de Hammaburg, stichtte de graaf van Holstein, het graafschap waarin Hamburg lag, aan de overkant van de Alster een handelsstad met een vaste, houten steiger. Begin twaalfde eeuw kwam er een tweede steiger die bij een stormvloed in 1164 volledig verwoest werd. In 1189 krijgt de nieuwe stad handels- en scheepvaartprivileges van Frederik I, de toenmalige keizer van het Duitse Rijk waartoe ook Hamburg behoorde.

Naast de vele conflicten die de stad in de loop van de geschiedenis zou krijgen met andere steden aan de Elbe, is die met Denemarken langdurig. Eerst in 1768 komen Hamburg en Denemarken tot een vergelijk, maar het land naast Hamburg, waaronder Altona, zal nog tot 1864 Deens blijven.

Rond 1300 verkreeg Hamburg de eilanden Neuwerk en Scharhorn, die in de monding van de Elbe liggen. Op Neuwerk werd een toren opgericht die zowel diende als zeebaken en als verdedigingswerk. Van alle in- en uitgaande schepen werd nu tol geheven.

De Hanzesteden en de voornaamste handelsroutes rond 1474
(bron: Grosser Atlas zur Weltgeschichte van Westermann, 1976)

Hanzestad Hamburg

Door zijn centrale ligging ten opzichte van de belangrijkste handelsroutes op de Noord- en Oostzee groeide de Hamburgse haven snel. In 1358 trad Hamburg toe tot het handelsverbond De Hanze. De stad vormde een ideale verbinding tussen het agrarische oosten en de markten in West-Europa. De Hanze ontwikkelde zich tot een internationaal handelsnetwerk dat in het Europa van de Middeleeuwen zijn weerga niet kent. Van de Oostzee haalde men koper, ijzer, hout, huiden, was, potas, haring en uit de Noordzeelanden linnen, specerijen, wijn, zout.

En voor Hamburg zelf was bier een belangrijk exportproduct naar Scandinavië en Holland. In 1375 waren er 457 bierbrouwerijen met een jaarproductie van zo’n 170.000 hectoliter! Vroeger dronk men bier in plaats van water, dat vaak niet drinkbaar was.

Samen met andere Hanzesteden bestreed Hamburg de zeeroverij op de Noordzee en voor de Friese kust.

In 1482 verleende keizer Maximiliaan II Hamburg het stapelrecht ten koste van de andere steden aan de Elbe. Na 1550 streeft Hamburg de stad Lübeck, de “hoofdstad” van het Hanzeverbond, voorbij en wordt de grootste handelsplaats in Noord-Europa.

kogge Tekstvak: Een replica van een kogge: de Kamper kogge. Het was een bijzondere ervaring deze replica op de motor varend tegen te komen op het Nord-Ostseekanal… Hét schip van de Hanzetijd was de kogge. De lengte van de kogge varieerde van 14-20 meter en het laadvermogen waarschijnlijk van 6-160 ton. De bemanning bestond waarschijnlijk uit zo’n 10 koppen Het schip was dwarsgetuigd en had één (ra-)zeil. Met de kogge was het dus moeilijk manoeuvreren. Scherp aan de wind varen was er niet bij. Mogelijk is de kogge, die in de Hanzetijd gebruikt werd, oorspronkelijk een Nederlands ontwerp: de Friese kogge. De kleinere koggen werden vooral gebruikt op de binnenwateren en de Zuiderzee. De grotere voeren op de Noord- en Oostzee. De meeste koggen voeren in de ‘Ommelandsvaart’. Dat is de vaart om Denemarken heen over de Sont naar de Oostzeehavens.

Tegen het einde van de Hanzetijd verdween ook de kogge als hét vrachtschip van de Middeleeuwen en werd in de 14e en 15e eeuw geleidelijk aan vervangen door de bredere hulk of holk. Nog steeds overnaads gebouwd, maar met meer laadcapaciteit en een wat rondere bodem. Een hulk had net als de kogge aanvankelijk één mast, maar de grotere hulken wel drie. Deze schepen domineerden minstens drie eeuwen lang de zeeroutes van Noord- en Noordwest-Europa. Daar kwam nog bij dat bij de Hulk het, losse, voor- en achterkasteel uit één of twee verdiepingen bestond. Maar ook de hulk was vierkant getuigd en dus moeilijk manoeuvreerbaar. In Nederland ontwikkelde de kogge zich tot de Vlieboot, die weer de voorganger was van de grote koopvaardijschepen in de 17e eeuw.

Hamburg na de Hanzetijd

Bestand:1730 Hamburg.JPG

Hamburg rond 1700

Het Hanzeverbond kon zich in de loop van de 16e eeuw niet handhaven tegen de concurrentie van o.a. de Nederlandse kooplieden en schepen, die andere landen verdrongen op de lucratieve vaart naar de Oostzee. (In Nederland werd de handel met de Oostzee de “moedernegotie” genoemd). Bovendien: de Hanze was een verbond van steden en in de 16e eeuw begon de vorming van soevereine staten het politieke handelen en denken te beheersen, maar Hamburg wist zich, net als Bremen, als aparte staat te handhaven. Eerst in 1768 kreeg Hamburg echter pas de erkenning van Denemarken als vrijstaat binnen het Duitse rijk (verdrag van Gottorf van 1768 tussen Denemarken en Hamburg).

Op de laatste Hanzedag in 1669 waren nog maar 6 steden vertegenwoordigd. Het einde van de Hanze betekende echter niet dat de Hamburgse haven minder belangrijk werd. De ontdekking van de zeewegen naar Indië in 1487 en Amerika in 1492 maakte dat het centrum van de wereldhandel van de Oostzee naar de oceanen verplaatst werd. Hamburg kon, in tegenstelling tot de andere Hanzesteden, haar handel naar Oost-Indië en Zuid-Amerika uitbreiden en na de onafhankelijkheidsverklaring van de VS, stonden de handelswegen open naar Noord-Amerika, de West-Indische eilanden, Oost-Indië en China.

En wat de Oostzeehandel betreft: in hoog tempo werd de Nederlandse export naar het Oostzeegebied door de afzet van vooral Engeland, Frankrijk en de Noord-Duitse steden, met name Hamburg, overvleugeld en weggedrukt. Ondanks de absolute omzetgroei, brokkelde de marktpositie van de Nederlandse Republiek in de loop van de 18e eeuw af, totdat die tegen het eind van die eeuw nog nauwelijks betekenis had.

Eerder had Hamburg tussen 1550 en 1600 haar bewonersaantal verdubbeld tot 40.000 door de komst van veel Hollanders die vanwege de geloofsvervolging in Nederland naar de Duitse steden (o.a. ook Emden en Altona) vluchtten. Maar ook veel Joden uit Spanje en Portugal vluchtten hierheen, evenals vluchtelingen uit andere delen van Duitsland. En in de tweede helft van de 16e eeuw vestigden zich ook veel Engelse kooplieden in Hamburg.

Maar we zijn aangeland in de 17e en 18e eeuw. Het wordt tijd dat we Hamburg verlaten en onze ‘reis’ nu vervolgen in Altona. Begin 1700 moet immers onze eerst bekende voorvader daar gewoond hebben.